ADR: phản ứng có hại của thuốc

Mới gần đây, một phụ nữ trẻ bị tử vong sau khi tiêm vắc-xin ngừa ung thư cổ tử cung mặc dù nơi tiêm chủng đã thực hiện đúng các quy định về tiêm chủng an toàn. Trước đó, một vắc-xin dùng ngừa 5 bệnh cho trẻ (5 trong 1) bị tạm ngưng sử dụng vì gây tử vong và tai biến cho một số trẻ. Tất cả đều trong quá trình điều tra tìm nguyên nhân nhưng không loại trừ các trường hợp đáng tiếc xảy ra là do phản ứng có hại của thuốc.

Ta cần biết, bất cứ thuốc nào, kể cả vitamin được cho là thuốc bổ đều có khả năng gây tai biến cho người sử dụng nó nếu không được dùng đúng cách, đúng liều, và đặc biệt khi cả dùng đúng cách đúng liều. Những bất lợi do dùng thuốc gây ra được gọi chung là “PHẢN ỨNG CÓ HẠI CỦA THUỐC” (người nước ngoài gọi ADR do chữ viết tắt của Adverse Drug Reactions). ADR còn được gọi bằng tên khác như tác dụng phụ, tác dụng ngoại ý, tác dụng không mong muốn… nhưng ngay cả người không thuộc giới chuyên môn cũng nên làm quen, dùng ADR vì là chữ thông dụng trên toàn thế giới hiện nay.

ADR lại được chia làm 2 loại: ADR loại A là loại thường xảy ra hơn, chiếm 80 - 90% (của toàn bộ ADR), có liên quan đến tác dụng dược lý đã biết của thuốc, như warfarin có tác dụng chống đông máu có thể gây ADR làm xuất huyết ở người bệnh. ADR loại A có thể dự đoán và phòng ngừa, như thuốc kháng histamin thế hệ 1 là promethazin gây ADR buồn ngủ, người dùng thuốc nếu dùng promethazin do buồn ngủ không nên lái xe, vận hành máy móc. Còn ADR loại B là loại xảy ra hiếm hơn, chiếm 10 - 20%, không liên quan đến tác dụng dược lý, như kháng sinh nhóm fluoroquinolon kháng khuẩn nhưng lại gây ADR là làm co giật hoặc xói mòn sụn khớp ở súc vật còn non. ADR loại B gần như không thể dự đoán trước là xảy ra hay không xảy ra. Đặc biệt, dị ứng thuốc là ADR loại B có thể gây tử vong không tiên lượng được thường xảy ra cho nhiều loại thuốc, trong đó có các vắc-xin.

Nên lưu ý, nhiều thuốc được lưu hành trên thị trường dược phẩm vẫn được các viện bào chế dược phẩm theo dõi ADR (được gọi là theo dõi thử nghiệm lâm sàng giai đoạn 4) để nếu thuốc xuất hiện ADR quá nghiêm trọng sẽ tự ý ngưng lưu hành hoặc bị chính quyền cấm lưu hành thuốc đó. Trước đây, vào cuối thế kỷ trước, có thuốc giảm đau glafenin (biệt dược Glifanan) đã bị cấm lưu hành do gây dị ứng quá nặng nề. Cách đây không lâu, thuốc chống viêm trị đau xương khớp rofecoxib (Vioxx) đã được nhà sản xuất chủ động rút ra khỏi thị trường dược phẩm vì có nguy cơ gây biến cố tim mạch trầm trọng. Nhiều thuốc phải bán theo đơn bác sĩ, tức là chỉ khi bác sĩ khám bệnh ghi đơn thuốc nhà thuốc mới có quyền bán thuốc theo đơn đó, là vì chỉ có bác sĩ biết cách chỉ định thuốc, ghi cách dùng thế nào để phát huy tác dụng điều trị của thuốc đồng thời hạn chế mức thấp nhất hoặc không để xảy ra ADR.

Ngoại trừ một số ADR thuộc loại nhẹ chỉ gây khó chịu (như ADR gây buồn ngủ của thuốc kháng histamin trị dị ứng) có thể xảy ra thường xuyên (hễ dùng thuốc là bị), đa số ADR, đặc biệt ADR gây rối loạn nghiêm trọng (như suy thận cấp, hoặc bị tai biến do vắc-xin) rất hiếm khi xảy ra và chỉ xảy ra khi dùng liều cao hoặc dùng lâu ngày. Có loại ADR thuộc loại thường gặp (trong sách chuyên môn dược thường ghi ADR >1/100, tức 100 người dùng thuốc sẽ có hơn 1 người có nguy cơ bị ADR), có loại ADR thuộc loại ít gặp (1/1.000< ADR <1/100, tức 1000 người dùng thuốc sẽ có hơn 1 người có nguy cơ bị TDP), và có loại ADR thuộc loại hiếm gặp (ADR<1/1.000, tức hơn 1.000 người dùng thuốc sẽ có 1 người có nguy cơ bị ADR). ADR thường gặp là loại phải cảnh giác nhiều hơn. Như vậy, khi biết một thuốc có ADR, ta sẽ cảnh giác, thận trọng dùng thuốc cho thật đúng liều, đúng cách, chứ không nên chối bỏ việc dùng thuốc. Đặc biệt khi được bác sĩ khám bệnh và ghi đơn chỉ định thuốc, ta nên yên tâm sử dụng thuốc. Bởi vì, chắc chắn bác sĩ đã rõ về ADR của thuốc và đã có sự cân nhắc trong chỉ định thuốc cho người bệnh dùng.

Để phòng tránh ADR: người dùng thuốc nên lưu ý mấy điều sau:

- Chỉ thật cần thiết mới mới dùng thuốc. Hoàn toàn không nên lạm dụng dù chỉ là vitamin.

- Nếu được bác sĩ khám ghi đơn thuốc, phải dùng đúng, dùng đủ (không dư không thiếu) các thuốc ghi trong đơn và thực hiện tốt các lời chỉ dẫn.

- Đừng nghe lời mách bảo của người không thuộc giới chuyên môn mà dùng thuốc nào đó kéo dài từ tháng này sang tháng kia.

- Trước khi dùng một thuốc, cần đọc kỹ bản hướng dẫn hoặc hỏi dược sĩ tại nhà thuốc về những điều cần biết, trong đó có: tác dụng phụ tức ADR, những thận trọng khi dùng thuốc, chống chỉ định (tức những trường hợp không được dùng thuốc).

- Khi đang dùng thuốc nếu bị phản ứng bất thường (có thể bị ADR) nên ngưng ngay thuốc và đi tái khám báo cho bác sĩ biết để bác sĩ cho hướng xử trí.

- Khi đọc trên báo chí thông tin về ADR của một thuốc (hoặc vắc-xin gây tai biến kể ở trên), thì đó là thông tin để tham khảo và cảnh giác chứ người đang dùng thuốc đó hoàn toàn không nên quá lo lắng tìm cách ngưng dùng thuốc khi chưa có ý kiến của bác sĩ trực tiếp điều trị chỉ định dùng.

Không nên tự ý dừng tiêm ngừa mà không tham khảo ý kiến của bác sĩ

Mới đây, trường hợp tử vong của nạn nhân Đặng Kim Chi (ngụ tại Cao Lãnh, Đồng Tháp; và tạm trú tại Hóc Môn, TP.HCM) sau khi tiêm vắc-xin ngừa ung thư cổ tử cung (UTCTC) tại Trung tâm Y tế dự phòng (TTYTDP) quận 9, TP.HCM, đã khiến người dân, đặc biệt là những phụ huynh có con trong độ tuổi tiêm ngừa (từ 9 - 25 tuổi) vô cùng lo lắng. Có em đã chích một mũi đầu, nay băn khoăn “không dám” chích mũi tiếp theo dù đã tới lịch tiêm nhắc.

SK&ĐS đã trao đổi với BS.Cao Hữu Nghĩa, Viện Pasteur TP.HCM, dưới góc nhìn chuyên gia xung quanh vấn đề này nhằm kịp thời giúp người dân có cái nhìn đúng đắn hơn.

- PV: Xin bác sĩ cho biết, tỉ lệ biến chứng khi tiêm ngừa vắc-xin UTCTC có giống như các loại vắc-xin khác không?

- BS. Cao Hữu Nghĩa: Vắc-xin ngừa HPV (nguyên nhân gây UTCTC), cùng với xét nghiệm Paps tầm soát (phết tế bào CTC), có khả năng làm giảm đáng kể gánh nặng UTCTC tại Việt Nam cho thế hệ này và cho các thế hệ mai sau.

Biến chứng khi tiêm vắc-xin là tương tự nhau. Có nhóm biến chứng tại chỗ (đau, sưng, đỏ), toàn thân và biến chứng nguy hiểm (sốc phản vệ, tử vong...).

Về vắc-xin UTCTC: cả 2 loại đều có Hồ sơ về tính an toàn được cả Mỹ (FDA và CDC) cũng như châu Âu (EMEA) chấp thuận. Tại Việt Nam: khi thuốc đến tay người sử dụng cũng đã trải qua hàng loạt thử nghiệm lâm sàng và được BYT cấp phép lưu hành. Cho nên, có thể nói: các phản ứng phụ sau tiêm vắc-xin UTCTC đều nằm trong mức giới hạn thông thường.

- PV: Đối với các bé gái đã tiêm 1 mũi, nay lo lắng ngừng tiêm mũi tiếp theo thì có hại gì không, thưa bác sĩ?

- BS. Cao Hữu Nghĩa: Bên cạnh lịch tiêm chuẩn, vắc-xin sẽ có những lịch tiêm linh động khác do bác sĩ chuyên khoa chỉ định. Như vậy, khi có vấn đề làm trì hoãn việc tiêm chủng, người dân vẫn có thể tiêm tiếp những liều còn lại sau khi bác sĩ chuyên khoa tư vấn và xem xét. Việc dừng mũi tiêm nào là do bác sĩ chỉ định hoặc có sự chỉ đạo từ cơ quan chủ quản. Người dân nên tham khảo ý kiến bác sĩ tư vấn trước khi quyết định.

- PV: Với tư cách là một chuyên gia, bác sĩ có lời khuyên gì dành cho những đối tượng này không?

-BS. Cao Hữu Nghĩa: Sau trường hợp tai biến sau tiêm vắc-xin ngừa UTCTC tại Q.9, TP.HCM, cho tới nay, chưa có quyết định chính thức từ Bộ Y tế hay Sở Y tế về việc dừng tiêm vắc-xin, cho nên người dân cần bình tĩnh và tuân thủ hướng dẫn của cơ sở y tế - nơi mình đang tiêm phòng. Bất kỳ cán bộ y tế nào cũng theo dõi chặt chẽ thông tin y học (cả về chuyên môn lẫn quản lý) và sẵn sàng có những hướng dẫn tư vấn cho người dân một cách thích hợp. Lợi ích của người bệnh là tối thượng trước các quyết định y khoa.

PV: Xin cám ơn bác sĩ!

A.K (thực hiện)

Theo kết luận của Hội đồng chuyên môn, kết quả giải phẫu tử thi của nạn nhân Đặng Kim Chi chỉ ghi nhận tử vong do phù phổi cấp. Tuy nhiên, qua kết quả thử độc chất có hiện diện Paracetamol, Propranodol và Adrenalin trong máu, có sự hiện diện Propranodol trong nước tiểu và dịch dạ dày. Do đó, nguyên nhân tử vong chưa xác định, xét thấy cần làm thêm nhiều xét nghiệm chuyên biệt và xét ngoại kiểm lô vắc-xin cùng lô (của nạn nhân đã tiêm - PV) tại TTYTDP quận 9, TP.HCM.